Nationalisme en Kosmopolitisme, een tegenstelling of toch niet?
Kunnen nationalisme en kosmopolitisme hand in hand gaan of staan ze lijnrecht tegenover elkaar? En waar is de ‘gewone’ burger in Nederland, Griekenland of Zimbabwe nu het meest bij gebaat, een nationalistische of kosmopolitische agenda?
Over de al dan niet schijnbare tegenstelling tussen de nationalist of kosmopoliet, ook wel wereldburger genoemd, gaat het wereldpodium ‘Weg met de wereld. Lang Leve Nederland’. Presentator Ralf Bodelier voelt hierover een viertal intellectuelen aan de tand, te weten historicus Patrick van Schie, directeur van de Teldersstichting, het wetenschappelijk bureau van de VVD, socioloog-essayist Dick Pels, directeur van het wetenschappelijk bureau van GroenLinks, Volkskrant-columnist Rene Cuperus, van de Wiardi Beckmann-stichting, het wetenschappelijk bureau van de PvdA en politicologe Sarah de Lange, onderzoeker aan de universiteiten van Amsterdam en Antwerpen. Haar onderzoeksterrein omvat de opkomst van nationalistische partijen binnen Europa.
De nationalist is gericht op eigen volk, eigen land, eigen cultuur en tradities. De kosmopoliet kijkt over de landsgrenzen heen, stelt zich op als wereldburger en heeft oog voor de belangen van andere volken en landen. Tijdens zijn elevator pitch maakt Patrick van Schie het punt dat nationalisme ten onrechte in het verdomhoekje zit. De kosmopoliet vertegenwoordigt het goede, de nationalist het kwade. Dat is volgens hem een valse tegenstelling. Rene Cuperus is het volledig met van Schie eens en vindt de tegenstelling improductief. Hij erkent de verschillen, maar ook het nationalisme kent positieve elementen. Zo is volgens Cuperus een sociaaldemocratie alleen mogelijk binnen landsgrenzen. Alleen Dick Pels voelt iets voor een kosmopolitische agenda. Zo is volgens hem een Europese democratie wel degelijk mogelijk. Hij ziet hierover graag een vrij en vreedzaam debat waarin democratische kernwaarden centraal staan.
Politicologe Sarah de Lange geeft een inkijk in de opkomst van het rechts-radicalisme in Europa. Het rechts-radicalisme staat niet gelijk aan het nazisme en fascisme in tijden van het Duitsland van Hitler. De beweging is wel antiliberaal en antipluralistisch, maar niet antidemocratisch, zoals het nazisme. Wanneer er een overeenkomst is, dan is dat het op veelal etnische gronden afwijzen van gelijkheid tussen mensen. Er zijn elf nationalistische partijen in Europa die als rechts-radicaal te bestempelen zijn. Het Vlaams Belang is voor ons een van de bekendere, terwijl deze partij ‘maar’ ongeveer tien procent van de kiezers trekt. Grote nationalistische en populistische partijen vinden we in Noorwegen, Zwitserland en Italië. Deze partijen trekken rond de dertig procent van de kiezers. Oostenrijk kent twee nationalistische partijen, samen ook goed voor een vergelijkbaar percentage kiezers. Nederland is in Europa relatief laat met de opkomst van nationalistische/ populistische partijen. De invloed van deze partijen is dus redelijk groot in Europa. Te meer ook omdat de gevestigde partijen de immigratie en integratie agenda van rechts-radicale partijen deels overnemen.
Terug bij de drie heren, die allen op een stoel in bijpassende kleur zitten. Vanaf zijn blauwe stoel brengt van Schie in dat nationale staten steeds poreuzer worden. Mensen zoeken houvast bij partijen als de PVV. Misschien draagt de rode kleur van zijn stoel bij aan de emotionele reactie van Cuperus. Hij verfoeit elke koppeling die wordt gelegd tussen fascisme en nationalisme. Daarmee worden verzetstrijders in de Tweede Wereldoorlog tekort gedaan. Volgens Cuperus is er de laatste decennia een duidelijke kloof ontstaan tussen hoog- en laagopgeleiden. Hoog opgeleiden hebben meer zekerheden en kunnen het zich daardoor beter veroorloven om kosmopoliet te zijn dan laagopgeleiden. Die raken hun banen immers veel makkelijker kwijt aan goedkopere productiebedrijven elders ter wereld of zien hun oude vertrouwde wijk drastisch veranderd door alle nieuwkomers.
Geen wonder dat zij houvast zoeken. Volgens van Schie is het ontkennen van nationalistische gevoelens dan ook gevaarlijk. Hoe meer je deze ontkent, hoe harder ze op een gegeven moment boven komen. Nationalisme is een reactie op globalisering, immigratie en de uitbreiding van Europa. Kosmopolieten ontkennen deze gevoelens vaak. Dick Pels, zetelend in een groene fauteuil, is het niet vaak met Cuperus eens, maar ook hij vindt kosmopolitisme elitair. Al is het volgens Pels nog maar de vraag of dat zo’n probleem is. Ook Pels onderkent dat mensen een basiszekerheid nodig hebben, maar stelt dat deze niet noodzakelijk gekoppeld hoeft te zijn aan een nationale identiteit. Het afzwakken van deze identiteit is volgens hem een beschavingsmissie.
De vraag is nu waar de Nederlandse Henk en Ingrid, de Griekse Adonis en Alexandra en de Zimbabwaanse Mabvutu en Vania het meest mee gebaat zijn? Is dat bij een meer nationalistische of een meer kosmopolitische agenda? De huidige eurocrisis is nog niet beslecht, maar zou blijvend negatief uit kunnen pakken voor de inwoners van de Noord-Europese landen, de Duitsers voorop. Dat zou tegen een kosmopolitische agenda pleiten. Maar er zijn meerdere argumenten die pleiten voor een kosmopolitische agenda. De dochter van Henk en Ingrid kan makkelijker in het buitenland studeren. De homoseksuele zoon van Adonis en Alexandra verhuist probleemloos naar Amsterdam. Amnesty International strijdt voor de mensenrechten in het land van Vania en Mabvutu en met geopolitieke isolatie kan hun politiek leider Mugabe onder druk worden gezet. Door ontwikkelingssamenwerking wordt de diepste armoede in de wereld bestreden.
Sarah de Lange mag afsluiten met een analyse van de avond. Het feit dat we het debat überhaupt voeren is goed, maar het is geen gemakkelijk debat. De klassieke links-rechts tegenstelling bestaat niet meer. Nationalistische partijen bewegen zich op sociaal-economisch vlak juist vaak naar links, waardoor links-populistische en rechts-populistische partijen naar elkaar toe bewegen. Nationalistische partijen hanteren daarbij echter het principe van uitsluiting. En daarover is het laatste woord nog niet gezegd.
Tekst: Ilse Vossen
Foto’s: Marloes Coppes
