Zigeunermuziek, om dat woord nog maar eens te gebruiken, wordt gespeeld rond het vuur of onderweg. Het gaat om liedjes, vrolijk of weemoedig, over alledaagse onderwerpen die worden begeleid door gitaar, viool en/of accordeon. Liederen voor de kerkdienst kent de traditie eigenlijk niet. Roger Moreno Rathgeb legt het allemaal uit aan presentator Ralf Bodelier die is opgegroeid in hetzelfde Zuid-Limburgse dorp. Moreno Rathgeb maakte al jong muziek en componeerde maar had zich nooit gewaagd aan klassieke composities. Een bezoek aan de vernietigingskampen bij Auschwitz bracht daar verandering in. “Eerst was ik alleen maar sprakeloos en verslagen”, vertelt de muzikant: “Daarna voelde ik een grote woede. Wat hebben we van deze verschrikking geleerd? Jaren later zijn er nog steeds kampen.” Na de verbijstering ontstond het idee om een muzikaal monument op te richten voor alle slachtoffers en in het bijzonder de Sinti-slachtoffers die in de naoorlogse periode zo vaak zijn genegeerd. Moreno Rathgeb moest het genre uitgebreid bestuderen om de vaste opbouw te leren kennen en de klassieke vorm om te zetten naar een eigentijds requiem. Het is een uitvoering geworden voor symfonieorkest met achtstemmig koor en solisten. Het orkest is voor de gelegenheid samengesteld uit Sinti en Roma-musici met een Sinti-dirigent. Na de uitvoeringen in Nederland volgt een toernee door Oost-Europa.

Reizend bestaan
Zigeuners, Sinti, Roma, het zijn allemaal benamingen voor mensen die een reizend bestaan leiden of hebben geleid, legt cultuurwetenschapper Huub van Baar uit. In Nederland en Duitsland wonen overwegend Sinti die vele honderden jaren geleden uit de omgeving van Pakistan naar West-Europa getrokken zijn. In Oost-Europa wonen vooral Roma die afkomstig zijn uit Noord-India. De Sinti en Roma hebben een eigen taal, het Romani met vele dialecten. Door de eeuwen heen hebben deze groepen te maken gehad met vervolging, discriminatie en onbegrip. Dat ging zo ver dat na de Tweede Wereldoorlog werd verondersteld dat de vermoorde Roma en Sinti (meer dan 500.000 slachtoffers) het wel aan zichzelf te danken hadden dat ze gevangen genomen waren. Zigeuner zijn stond immers gelijk met diefstal en criminaliteit. Pas in de tachtiger jaren gingen de archieven open en bleek dat de nazi-politiek tegen de Roma en Sinti van dezelfde orde was als die tegen de joden: een asociaal en inferieur ras dat vernietigd moest worden. De herstelbetalingen en pensioenen die toen eindelijk loskwamen, kwamen voor veel overlevenden te laat.

Geen schoonheidsideaal meer
Is er nog kunst mogelijk na de verschrikkingen van Auschwitz? Deze vraag heeft filosofen en kunstenaars in de naoorlogse tijd beziggehouden. Frans van Peperstraten legt uit dat de joodse filosoof Adorno vond dat na Auschwitz de kunst geen schoonheidsideaal van harmonie meer moest nastreven maar juist de contrasten van het menselijke bestaan zichtbaar moest maken. Het Holocaust monument in Berlijn, dat bestaat uit 2711 grijze betonblokken, is een goed voorbeeld van zo’n kunstuiting, aldus de huisfilosoof van het Wereldpodium. De blokken symboliseren massaliteit en anonimiteit en het kunstwerk vraagt erom om je ertussen te bewegen. Zo eigenen de bezoekers zich het kunstwerk toe.

Gruwelijkheden
Theoloog en musicoloog Willem Marie Speelman vertelt dat in de liturgie van het requiem ook een deel zit waar de gruwelijkheden voor het oprapen liggen. Hij bedoelt het ‘Dies Irae’, de dag van het oordeel als de overledenen rechtstreeks naar de vuren van de hel verwezen worden. Daarmee is het verhaal niet klaar, legt de theoloog uit. Door de interventie van het Lam Gods kunnen de doden toch nog rust vinden in het paradijs. Requiem betekent immers rust en dat wordt de doden tijdens de laatste kerkelijke plechtigheid toegewenst. Speelman ziet wel een parallel tussen het aloude Dies Irae en de situatie in Auschwitz. “Daar was de hel op aard”, merkt hij op.

Meezingen
Voor Roger Moreno Rathgeb en zijn ensemble Tabor zijn het waarschijnlijk veel woorden en meningen die wat afleiden van waar het hen om gaat: muziek maken en daarbij de traditie van hun volk levend houden. Op het Wereldpodium nog geen uitvoering van het Requiem maar wel wonderschone zang en muziek. Naast Moreno Rathgeb virtuoos op accordeon, bespelen twee broers volstrekt synchroon de gitaar en zingt en speelt de bassist met overgave terwijl zangeres Piroshka de liederen, soms lichtvoetig, soms meeslepend ten gehore brengt. Op het laatst mag het Wereldpodiumpubliek zelfs nog even meezingen, een primeur op deze in alle opzichten memorabele avond.

Tekst: Marianne Dagevos
Foto’s: Wendy Presser

Reacties bezoekers.

Op uitzending gemist: de uitvoering van het Requiem voor Auschwitz in de Nieuwe kerk Amsterdam op 4 mei.