Op 5 mei vieren we zeventig jaar vrijheid. Maar Nederland staat op het punt uit de top 10 te duikelen van meest vrije landen.

(opinie bij Sporen van Oorlog: Herwonnen vrijheid – zolang het duurt, 3 mei, 20.30u, De Nwe Vorst)

Zeventig jaar geleden won Nederland haar vrijheid terug. De Duitse bezetters werden verslagen en vrijheid en democratie keerden terug. In de decennia die volgden, groeide en bloeide onze vrijheid. Kinderen kregen de vrijheid om te gaan studeren. De toekomst was niet meer uitgetekend wanneer je vader boer of mijnwerker was. Jongeren kritiseerden hun ouders. Studenten discussieerden met hun docenten. Katholieke meisjes trouwden met protestante jongens. We luisterden nieuwsgierig naar de Bagwan en Hare Krishna, en experimenteerden met drugs. Getrouwde vrouwen namen de vrijheid om weer te gaan werken en bevrijdden zich op het strand van hun bh. Homo’s voelden zich vrij om uit te kast te komen. Ongeneeslijk zieke mensen kregen de wettelijke vrijheid tot euthanasie. We maakten ons soms zorgen, maar vonden vrijheid een groot goed.

Hoe anders is de sfeer nu. Natuurlijk zijn we nog steeds voor democratie, voor vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst en voor de vrijheid om je leven naar eigen goeddunken in te richten. Maar vrijheid kent haar grenzen, vinden we. Door veel kleine restricties zijn we bezig om zeventig jaar vrijheid terug te draaien. Nederland daalt op de internationale vrijheidsladder van The Economist. In 2006 hoorden we nog bij de top 3, inmiddels staan we nog maar net in de top 10. En we knabbelen vooral aan de burgerlijke vrijheden.

Protocollen en regels

Vrijheid van beweging? Sinds 2005 is iedereen ouder dan 14 jaar verplicht zich te kunnen legitimeren. En verzamelt het stadhuis vingerafdrukken bij elk paspoort. De politie moet altijd en overal kunnen controleren wie we zijn, een regel die we alleen kende ten tijde van de Duitse bezetting. Tot in de jaren ’80 was een algemene identificatieplicht onvoorstelbaar. Vandaag zetten we er zelfs geen vraagtekens bij.

Vrijheid van godsdienst? Koran en Bijbel, kruisbeelden en hoofddoeken worden of zijn volledig uit openbare ruimtes verbannen. Want de vrijheid van godsdienst beleven we maar thuis. Van deur tot deur trekkende Jehova’s getuigen, biddende moslims op straat of de bouw van een nieuwe tempel om de hoek ervaren we eerder als een provocatie dan als een compliment voor onze vrijheid.

Vrijheid van meningsuiting? Cartoonisten en cabaretiers doen steeds vaker aan zelfcensuur om zich te beschermen tegen extremistische moslims. Joden durven niet meer met een keppeltje de straat op. Leraren durven het in klassen nog maar amper over liefde of homoseksualiteit te praten.

Vrijheid van vereniging? Tegen de Hells Angels en extreemrechtse politieke partijen werden rechtszaken gevoerd. Een verbod is nog niet gelukt, maar dat gebeurde wel met de veel zwakkere pedoclub Martijn. Wat je ook van dergelijke verenigingen vindt, met zo’n verbod is de vrijheid van vereniging, zoals neergelegd in de Grondwet en internationale mensenrechtenverdragen, niet langer gegarandeerd.

Het recht op privacy? Op veel straathoeken hangt een permanente veiligheidscamera. Onze gezichten worden talloze keren per dag opgenomen en bekeken. Zonder duidelijke redenen wilde de wetgever dat ons bel- en surfgedrag lang bewaard zou blijven. Er moest een rechter aan te pas komen om die wet buiten werking te stellen.

Het recht op een gezin? Niet voor de vele verscheurde gezinnen, waarvan kinderen of buitenlandse partners terug moeten naar hun land van herkomst. De staat scheidt moeders en kinderen, mannen en vrouwen uit angst voor profiteurs.

Vrijheid van beroep? Voor wie zich aan de vele protocollen houdt. Veel beroepen, van de zorg en het notariaat, tot de wetenschap en het leraarschap zijn gereduceerd tot een serie gestandaardiseerde en officieel gereguleerde handelingen waarin vakmanschap of menselijke interesse het heeft afgelegd tegen controleerbaarheid en efficiency.

Angst en wantrouwen

Waarom krimpen al deze vrijheden? Angst en wantrouwen lijken de belangrijkste aanjagers. Angst voor onveiligheid. Wantrouwen tegenover anderen. Iemand zonder baan is geen werkzoekende, maar een steuntrekker. Buitenlandse bruiden zijn niet verliefd, maar profiteurs. Vrije seks is vooral gevaarlijk. Een leraar die zélf zijn lessen maakt? Volstrekt onverantwoord, misschien wel gevaarlijk, en in ieder geval niet efficiënt. Is dat zo? Met elke nieuwe geschreven of ongeschreven regel offeren we vrijheid op. Om een doel te bereiken dat per definitie onbereikbaar is: absolute garantie op een ongeluksvrij, volkomen veilig leven. Toplanden als het gaat om vrijheid zijn Noorwegen, Zweden en IJsland. Vrijwel dezelfde top als in de geluksindex. In vrijheid is het juist goed leven.

Michel Knapen en Marga van Zundert zijn redacteur van het Wereldpodium

Het Wereldpodium organiseert op 3 mei een debatavond over ‘Herwonnen Vrijheid’ – in Nederland, Iran en Cuba (20.30 uur, NWE Vorst, Tilburg).

Dit opiniestuk verscheen in BN/De Stem (30 april), Brabants Dagblad (1 mei) en Nederlands Dagblad (5 mei).