Patenten remmen vernieuwing en kosten mensenlevens. Het patentsysteem is compleet ontspoord.

Een patent beschermt uitvinders tegen na-apers. Anderen mogen een nieuw idee de eerste vijf jaar niet kopiëren. Een welverdiende voorsprong voor de briljante bedenker. Dat klinkt sympathiek en eerlijk. Maar inmiddels vragen bedrijven exorbitante bedragen voor hun nieuwe product in de patentperiode. Vooral bij nieuwe geneesmiddelen die het verschil betekenen tussen leven en dood, is dit pure chantage en kost het mensenlevens.

Dat er iets grondig mis is met het patentsysteem, is al sinds de jaren negentig duidelijk. De aidsepidemie was op het hoogtepunt en vaagde in Afrika een hele generatie weg. Een mix van nieuwe virusremmers bleek gelukkig redding te kunnen bieden. De middelen werden versneld op de markt gebracht. Dat wil zeggen in het rijke westen, waar mensen de dure middelen konden betalen. In 2000 stierven er in de VS tienduizend mensen aan hiv/aids, in Zuid-Afrika 2,4 miljoen.

Zuid-Afrika wilde de levensreddende hiv-remmers zelf produceren. Nagemaakt waren ze namelijk weldegelijk betaalbaar. Maar het land werd zwaar onder druk gezet om het patentrecht niet te schenden. Dankzij vasthoudende organisaties als Médicins Sans Frontières en dappere regeringen in India en Brazilië, die de patentregels wel aan hun laars lapten, kon uiteindelijk ook het zwaar getroffen Afrika profiteren van de hiv-remmers.

Chantage

Maar het patentsysteem is sindsdien niet veranderd. Op dit moment strijdt Dokters van de Wereld (Médicines du Monde) voor een redelijke prijs voor een nieuw, levensreddend geneesmiddel. Ditmaal gaat het om een middel tegen hepatitis-C (Solvadi). Het Amerikaanse bedrijf Gilead vraagt tienduizenden euro’s voor een kuur, terwijl de productiekosten rond de honderd euro liggen. Niet alleen ontwikkelingslanden lijden hieronder. Ook in Nederland krijgen alleen de ziekste patiënten het medicijn. Terwijl alle hepatitispatiënten sneller beter zouden worden met minder bijwerkingen.

Geneesmiddelenbedrijven verdedigen de extreem hoge prijzen. Er is veel geld gestoken in onderzoek en ontwikkeling, zeggen ze. Maar voor Solvadi gaat dit nauwelijks op. De werkzame stof is ontdekt met publiek geld door de Universiteit van Cardiff. Gilead kocht het startende bedrijfje dat het middel op de markt wilde brengen. Uit onderzoek van de Europese Commissie blijkt bovendien dat de industrie slechts 1,44 procent van haar budget steekt in echt nieuwe medicatie zoals Solvadi. Onderzoeksgeld gaat vooral naar middelen tegen hoge bloeddruk en cholesterolverlagers. De extra gezondheidswinst daarvan is minimaal, maar de markt groot. En tot overmaat van ramp is de industrie er in geslaagd de patenttermijn voor geneesmiddelen op te rekken tot gemiddeld 14,5 jaar.

Trollen

Een andere overduidelijke ontsporing van het patentsysteem is de opkomst van zogenaamde patenttrollen. Dit zijn juristenkantoren die patentrechtszaken voeren. Ze zijn geen briljante uitvinders, maar kopen patenten. Vooral softwarepatenten die vaag en breed zijn geformuleerd. Vervolgens dreigen ze echte makers met een dure (!) rechtszaak omdat hun product onder het gekochte patent zou vallen. In 2013 vroegen trollen in de VS de meerderheid van de patentzaken aan. Ze richten zich vooral op jonge, kleine bedrijven voor wie faillissement dreigt bij een grote rechtszaak. Ook dat lijkt opnieuw op pure chantage.

Ook arme landen lijken nu slachtoffer te worden van trollen. Het bedrijf AlphaCap Ventures eist voor de rechter een vergoeding van crowdfunding platforms. Dat zijn websites die geld inzamelen onder gewone burgers, meestal voor een nobel doel. AlphaCap beweert patent te hebben op het idee ‘crowdfunding platform’ en eist geld voor elke website.

Patentvrij

Wat te doen met het ontspoorde patentsysteem? Joseph Stiglitz, Nobelprijswinnaar in de economie, heeft een helder antwoord: afschaffen! En hij is zeker niet de enige met dit idee. Tesla-directeur Elon Musk gooide afgelopen zomer alle patenten op straat om de ontwikkeling van de elektrische auto te stimuleren. “Een patent geeft geen bescherming, maar is iets waar een gewiekste advocaat een slaatje uit wil slaan.” Nederland heeft de stap al eens gezet. In 1869 schafte het liberale kabinet Van Bosse-Fock alle patenten af (tot 1912). Dat leidde onder meer tot de geboorte van Philips. ‘Het octrooi bevordert noch de ware belangen van de Nijverheid, noch het algemeen belang’, schreef het Staatsblad bijna 150 jaar geleden. Dat geldt nu opnieuw.

Marga van Zundert is wetenschapsjournalist en hoofdredacteur van het Wereldpodium. Dit opiniestuk verscheen in het Nederlands Dagblad (19 feb.), BN/De Stem (21 feb.) en Eindhovens Dagblad (27 feb.)